Thursday 14 December 2017

Baptist Houbung Thusim le Thuhil


Thumakai

Eimi te hi atamjo Baptist a kikhai lha kitileh dihjong dihmeithei ahi, ahinlah lainat umtah khat chu, houbung mite hin Baptist a ium nau ajeh jong ina hechen ji pouvin ahe lhom lheh in akilang jing in ahi. Hitia hethem louva ium laiyun thuhil dang dang in eisuboi den khajiuvin ahi. Houbung dindet jing theina ding le tahsan chate tahsan phudetna dinga tunia hi Baptist Thuhil alhangpia isei diu ahi. Ikihilnau hi eiho Baptist houbung ho kihilna le kisuhdihna ahin koima dang houle beh demna le suhna ahipoi.

1. Baptist Houbung kipat dan

Roman Catholic sakho in vannoi pumpi analonkhum jong le phat khat (1600s AD) laiya kon in athuhil u deilou mi phabep ahung umdoh tauvin ahi. Amaho lah a minphah thei ho chu: Germany akon Martin Luther, Switzalen akon Zwingli, chule Geneva akon John calvin ahiuve. Zwingli kitipa thuhil chu Baptiste umdan to ahung kitoh in ahi. Het ding khat chu, Baptist Houbungho hi Protestant Houbung ahisoh deh pouve. Ajeh chu Baptiste hi Protestant ho hung kipatdoh laiphat (Reformation) masang peh a anaum ahitauve ti thuchin aumin ahi. Baptist te amin luija ana kihe chu ahile  "Anabaptists," hichun akoudoh chu, "twi vellut," tina ahi. Ajeh chu, Twilut hi mi pilhing ho kibol ahin chapang kho helouho ding ahipoi. Hijeh chun Roman Catholic hon Chapang a Baptize abol ji hou khu atai peh pouvin athah bol jiuvin ahi. Houbung thusim a kimu dungjuijin Baptiste hi Ana Baptist (free Churches) akona dan in akimun ahi. Hiche Houbung hohi Solchah (Apostles) ho khanga patna ana umdanin akilang uve. B A P T I S T kiti thumal vanghi kum 1600s AD, masanga ana kimang khabeh lou dan in akilang in, Baptist chonna vanghi Dark Ages le Reformation a ana kisugenthei mi lhomcha hon ana bol u ahi. Baptisten Bible tahsan na le ajuinau jeh in Hou lentah tah ni, tichu, Roman Catholic le Protestant te toh ana kikhen un ahi. Ajeh chu Roman Catholic Houbung hon Baptist chena lhonpi apom lou jeh un asuhgenthei in ahung pang un ahi. Chule Protestant Houbung hon jong Bible chena lhongpi a kilekit ding agot laitah un Baptiste toh akilhonkhom theilounau ana umkhah jeh in asugentheiyin anapang kit leuvun ahi. Hitia chu Roman Catholic le Protestant hotoh hung kikhen peh uva hung pilhing toupeh u ahin eiho gamsunga jong 1896 (William Pettigrew) vel a hunglut pan a tuni chan a ijui u ahi.

2. Baptist Houbung thuhil

Baptist min le achena lhongpi ho hi mi kimkhat in mangtheilou sa san amangun asuhsah beihel aso un abang loi khat ma chun Baptist ahilou vang un anajui kit thouvun ahi. Hitia ahelou toh ahetoh amitakip in ajuitah jeh un hoiche hi Baptist Thuhil hija hoiche hi hilou ham tihi mitin lungnohphahna ana hikit in chujeh in hetdoh dinga khoh phabep suh ute:

2.1. Pathen Lekhabu Theng (The Scriptures)
Pathen Lekhabu Theng, Kitpena Lui le Kitepna Thah sunga Lekhabu somgup le gup (66 books) thanei tah le bulhingset, kamchenga hung kiseison le lhagao theng puihoina noiya mihon lekha a ahinsutlut u hi Pathen in ahaikhum Lekhabu theng chu  ahin dihlou thei lou ahi ti hi akitahsan in ahi.  Hiche Lekhabu theng hi Christiante dia kisinsahna le kivaihomna dinga chule lhagao mangthai ho dinga Huhhingna lampi kimuna ahin, hicheva hi lhagao thu lamdol jouse kipatepcheh ding ahi. Eima thusim, thilkidang ihet, mihemthupeh, lhagaomi ho thuseidoh, le adang dang itobang hijongle Bible banga man nading aumpon ahi. Bible hi ikipatna ding ule ikichaina ding u ahi (Mark 12:26, 27; 13:11; Luke 24:27, 44; John 5:39; Acts 1:16; 17:2-3; 18:28; 26:22, 23; 28:23; Rom. 15:4; I Cor. 2:13; 10:11; 2 Tim. 3:16; 2 Peter 1:21). (II Timothy 3:16-17).

2.2. Houbung (The Church)
Houbung kiti hi Christa a mipengthah ho kiloikhomna ahin Amun Houbung le Vannoi Losoh Houbung tia khen ahi. Houbung kiti hi Pentecost nikhoa ana kiphutdoh ahin Rapture a lahdtouva umding tonsot a Christa mouva pang ding ahi. Houbung kiti hi Israel le Lenggam toh kibang lou ahin achombeh ahiye. Houbung in atoh ding chu: Pathen Hou, Tahsan Chate Vahkhang, chule Vannoiya Kipana Thupha lhangsap ding ahi. Chule Houbung kiti hi Amun Houbung Thaneina (Autonomy of Local Church) le mipi thaneina (Democracy) a kivaipohna um ding ahi tihi akitahsan in ahi. Houbung miten amaho toh tahsan kibahpi ho toh na atoh khom uva, tahsan na adin khom uva thuhil lhem letahsan kibahpi lou ho asosal khom diu ahi. Pakaijin anganse Pastor ho thaneina a kivaipoh tina ahi. (Matt. 16:18; Acts 2:42-47; Ephesians 1:22-23; 1 Pet. 1:23; Acts 8:1; 11:22; Gal. 1:2; 1st Cor. 11:2; 3:14, 15; Acts 20:17-28; 1st Tim. 3:1-13; Acts 2:41, 42; 1st Cor.12:12, 13; Eph1:22,23 Acts15:13-18; Rom. 12:5; Acts 15; Matthew 18:15-17).

2.3. Tahsan Ho Jouse Thempu Hina (Priesthooh Of Believers)
Kitepna Lui khang in houbuh sunga mijouse lutthei louvin Thempu khat bou ana kimangcha jongle Christa in eilhatdoh niuva pat in tahsan chate jousen Pakai angsung ibellut thei tauvin ahi. Leiset chunga Jesu Christa tailou Pathen le Mihem kikah a Palai koima cha inei tapouvin thempu hina chu ichangcheh tauvin ahi   (Hebrews 4:14-16; I Peter 2:5-10).

2.4. Houbung Bol Dia Kingense Kin (Church Ordinances)
Twilut le Pakai Anjon teni bou hi Houbung in kipehthengna natoh ding (sacrament/ordinance) a abol diuva Pakaiyin apeh chu ahin adang kibol lou ding ahi ti akitahsan e (Matt.28: 19; Luke 22: 19, 20; Acts 10:47,48; 16:32, 33; 18:7-8; I Cor.11: 26).

     A). Twilut (Baptism): Apa-Acha chule Lhagaotheng min’a atahsan khatchu tahsa pumpi kiphumlutna Baptize chanhi Baptize chandan dihtah ahin, Jesu chu athin, akivuijin chule athoudoh kittai ti avetsah ahi. Hichehi atahsanho boldinga thupeh ahi tihi akitahsan in ahi. (Rome 6: 1-14; Col 2:12, Mt. 28:19). Koitobang khatchun Christa atahsanna aphonleh Houbung phalpehnanoiya twilutna aneithei ahin hichu Pastor in abol ding ahilouleh houbungin alhen mikhat in abol thei ahi.

         B). Pakai Anjon (The Lord’s Table): Pakai Anjon kiti hi Jesu Christa in anaphudoh ahin hiche hi tahsan chaten Ama thina, thohgentheina ho geldoh jing na dinga Ama leisetna ahung kit kah a bol jing dinga thupeh chu ahi. Hiche hi atahsan a baptize changhon abol diu ahi tihi akitahsane (Rom. 6:3-5; Acts. 2:41-42; Mat. 3:16). Pakai anjon hi pastor ahilouleh houbungin thuneina apeh hon mipi akikhom hochu ahithei na channa ahop jing dingu ahi. Hiche hi Pakai tahsa le thisan vetsahna a kibol ahin Pakai thisan tahbeh le tahsa tahbeh ahipoi. Hiche Antheng neh vanga lhagao mitbe na ding le sochatna ding chule phatthei chan be na ding ima aumpoi. Hiche Pakai Anjon hi Pakai thoh genthei geldohna ahin hichu Ama ahungkah sea bol jing ding ahi. Hiche Pakai anjon chu Houbung kikhopna pamlama hop phallou ahi.

2.5. Lhagao Hinkhoa Mimal Thaneina
Mihem khat chun ama lhagao kihuh hingna dinga tahsanna kisantheina anei ahi. Mihem ama ama kilhen dungjuiya kingam ahin midang khat in hunom a akilhensah thei ahipoi (Romans 14:5-12).

2.6. Tahsan Houbung Mi Lhinna                                                                          
Mihem khat chun Christa tahsanna dihtah anei tengleh Houbung mi lhinna (membership) lhingset chu alahthei bep ding ahi. Ahideh in atahsan a chujouva twilutho chu hidiu ahi (Acts 2:41-47).

2.7. Houbung Kivaipohna                                                                                             
Houbung kivaipoh ding dan hi Bible in ahil dungjuiya Pastor thaneina le vaihomna hiding chule Deacon ho tosotna hi ding ahi (I Timothy 3:1-13).

2.8. Houbung Le Haosa                                                                                                     
Houbung le Haosa hi kikhen theibehseh ahilouvang in Pathenin tohding le gambih jatchomjep jep apeh gel ahijeh a kihethem to lhon ding khat in khat chunga vai ahomkhum deh lou ding (Acts 4:29; Romans 12:18;13:1-5; I Timothy 2:1-4; I Corinthians 5:9-13).

2.9. Christa Anivei Channa Leiya Ahung (The Second Coming of Christ)
Houbung kilah tou jouva Thoh Hahsa khang akhohset laitah le Jesu Christa chu leisetna hung kum ding ahi. Ama chu van a meilom lah a tahsa tah a, thaneina pum le loupina pum a Kum Sang Lenggam ahung phudoh ding, Satan akan tum a amongbei kokhuh a akoi ding ahi. Hiche a hi Aman vannoi thilsem jouse chunga sapsetna umho abon a alahdoh ding, Israel chu amanu gam mong monga akiledohsah ding Pathen kitepnaho ahetsah ding ahi. Chule vannoi mite jousen Pathen hetna ahin nei diu ahi tihi akitahsan in ahi (Deut.30:1-10; Isa.11:9; Ezek.37:21-28; Matt.24:15-25,46; Acts15:16-17; Rom.8:19-23; 11:25-27; I Tim.4:1-3; 2Tim.3:15; Rev.20:1-3).

2.10. Pathen Thum a Kilahna (Trinity)
Pathen khatseh hina a chun natohmun dungjuiyin Pathen hina thum in akilah in, hichu Pa Pathen, Chapa Pathen chule Lhagao Theng Pathen ahiuve. Amaho hi aneojo, anemjo, lhasamjo, alenjo, asangjo, abulhingjo umlouva thaneina kibang cheh ahiuvin, natoh chomcheh tong hiu jong le Huhhingna dia dinmun le panmun khat a um ahiuvin Thum chu khat ahin khat chu thum ahi ti hi akitahsane (Gen. 1:1; 26-27; Deu. 6:4; Is. 6:8; Matt. 3:16-17; 28:19-20; Mark 12:29; John 1:14; Acts 5:3, 4; 2 Cor. 13:14; Heb. 1:1, 3; Rev. 1:4-6).

2.11. Mihem Jineina                                                                                                          
Jinei kiti hi Pathen thilgon thengtah le manlutah chu ahi. Chule akicheng chu nupa akitin amani bou hiding ahin akop kop a kichen louding ahi. Kichen chungchanga hin Pa le Pa kikoi Nu le Nu kikoi hi chonset ahi (Gen. 2:24).

2.12. Tonsot Hinkho: Vangam le Damun
Jesu Christa tahsan a hinna neijouse athi teng uleh a lhagao u Pakai angsunga nomsatah le kho he pum a um ahiuvin, Pakai chu amite dinga ahung tengleh hiche lhagao ho chu loupina pum a thoudoh ding Pakai toh tonsot tonsot geiya cheng khom diu ahitai. Ahinlah tahsan loute lhagao vang gopmun a kho he pum a umjing ding ahiuvin Kum Sang Lenggam kichaiya atahsau le alhagao u hung kigomkhoma hung thoudoh dingu Laltouna Kanga amaho chu athu u kitan ding chujou tengleh suhmang ding hilouva gotna peh jeh a tonsot a meidil a kilehlut ding ahiuve (Luke 16:19-26; 23:42; 2Cor.5:8; Phil.1:23; 2Thess1:7-9; Jude 1:6-7; Rev.20:11-15).

2.13. Numei Le Pasal Kibahna  Huhhingna thudol in Numei le Pasal hi Pathen angsunga koima imachom aumpon akibanggel cheh lhon e, ahinlah Insung dinmun le Houbung dinmun a lamkai hina vang Pasal joh apeh ahi (I Tim. 3).  

2.14. Tahsan Chate Venbitna (The Security Of Saints)
Koi hileh dihtah a pengthah chu Pathen toh tonsot gei a umkhom ding ahitan ama chu apenthahna chu mangthei kit talou ding ahi. Ahinlah Pathen hin chonset hi avetnom lou beh ahijeh in tahsan chaten nitin chonset anei teng uleh gotna le jepna jong apetheiyin achan dinga lom jong alahmang peh theiye tihi akitahsan in ahi (John 5: 24; 10:28; 13:1; 14:16-17; 17:11; Rom.8: 29; I Cor.6: 19; Heb.7: 25; 1John2: 1-2; 5:13; Jude1: 14).
   
2.15. Penthah Na/Huhhingna (Salvation)
Vannoiya chonset alut jeh in mijouse chonse ahitan hiche mite hi Penthahna jaolouva Pathen kom a lut thei lou hel ahiuve. Huhhingna hi lodohthei, chohdoh thei, lamdohthei, chihna le hetna chule chonphat vangle thilbol vanga kimu hilouvin Pathen thil mohpeh - lhagaotheng thilbol thei na vangle Lungset manna Jesu Christa tahsan vanga kimu ahibouve chule Huhhingna dihtah chu  tonsotna mangthei  talou ahi. Chule themchanna ding a Jesu Christa tahsan hi thildang in akhel thei ahipoi, tehkahnan, taona man, chonset phon, twilut,  ahiloule lhachana toh hat tiho toh tehkah lou ding khel jong akhel thei lou ahi ti hi akitahsan in ahi (Lev.17: 11; Isa.64: 6; Matt.26: 28; John3: 7-18; Rom.5: 6-9; 2 Cor.5: 21; Gal.6: 15; Eph.1:7; Phil.3:4-9; Titus 1:18, 3:13; James 1:18; 1Pet.1:18-19,23; John 1:12; 5:24; 6:29; Acts 13:39; 16:31; Rom.1:16-17; 3:22,26; 4:5; 10:4; Gal.3:22; Ephe 2: 8-9; Jn 3:16, 36; Jn.10:28; 1st Peter 2:24; Jn.3:16)

Thuchaina

Solchah 4:19 “Ahivang in Peter le John in adonbut lhon in ajah uva, ‘Pathen thu sanga nangho thu ngaijoh chu Pathen mitmu-a dihnam nanghon geltoh un.’”

PATE NIKHO HUNG KIMAN PATDAN

AKIMANNA AMASAPEN

Grace Golden Clayton hin Anna Jarvis’ crusade apat ‘Pate Nikho’ phudoh ding thanopna ana nei himeithei ahi. Fairmont a pat 15 miles (24 km) gamlha a ana um Grafton (West Virginia) kiti khopi mun a chun Jarvis in lha ni masang chun anu in ana dalhah (thisaan) na chungah ama choi atna le vahchoina kin khat ana manpeh in ahi.

 Anna Jarvis in ‘Nute Nikho’ Grafton (West Virginia) mun a ana bol a lolhinna ana mujou vin, ‘Pate Nikho’ chu Fairmont (West Virginia) a Williams Memorial Methodist Episcopal Church South (tua Central United Methodist Church tia kihe) mun ah chun amasa pen dingin man in ana umin ahi. Grace Golden Clayton chun December 1907 chun, apa songmantam laidohna a toset anato, ana lunghem pi in ahi. Hichi toset na ah chun pasal 361 anathi in, hichilah ah chun mipa 250 anajao vin, cha tamtah paa (father) neilou vi nana umlo un ahi. Clayton in a pastor pa Robert Thomas Webb hengah hichi tosetna a thi pateho jana pehding ti alunggel anasei in ahi.

A khopi sung uva thilsoh dang ho jeh chun, Clayton’s lunggel (thilsoh) chu Fairmont pam lam ah pohdoh in ana umpon ahi. Chuleh thilsoh dang ni chun Clayton,s lunggel chu thupi in ana gelpeh pouvin ahi. Hichi teni chu July 4, 1908 nikho a mi 12,000 vel in vetnom umtah tah thilsoh avet uva Chamlhatna nikho (Independence Day) anaman u chuleh ani channa a July 4 nikho a chapang numei kum 16 khat anathi jeh ahi. Local houbung le Council teni chun ana phalpeh pon chuleh hichi Clayton’s lunggel chu ana machalsah be nom pouvin, kum phabep chu man in ana um pon ahi. Achainan Clayton chu ima jong asei nom tapon chuleh alunggel chu koima komah jong asei be nom tapon ahi.

1910 kum chun ‘Pate Nikho’ chu Spokane, Washington a YMCA mun ah Arkansas a anapeng mi Sonora Smart Dodd in ana mangin ahi. Pate kiman na masapen chu June 19, 1910 a Spokane YMCA anahi. Apa William Jackson Smart in a changseh a cha 6 ahin vah khang ahi. Central Methodist Episcopal Church a 1909 kuma Jarvis’ Nute Nikho sermon angaina a kon in, a pastor pau komah Pate ho jong nikho khat hi ama ho geldoh a jana pehding lunggel ho anasei in ahi. Sonora in June 5 ( apa birthday) chu ana deisah lheh in ahinlah a pastor pa in sermon kigotna ding phat ana neilou jeh chun June lhasung a Sunday a thum channa in vohchon in ana umin ahi. Houlhacha a pangho chun anasan peh uvin, June 19, 1010 kumin ‘Pate Nikho’ sermon masapen pateho jana pehding thu chu khopi sunga mijouse simthei din thejal in ana umin ahi.

Hijongleh 1920s vel lah chun Dodd in hichi pate nikho kiman ding hi ana machal sah nom pon ahi, ajeh chu Chicago a Art Institute muna lekha anasim in chuleh akichieh joulou/ akilan doh joulou phat chun ana lunglha in ahi. 1930s lah vel chun Dodd chu Spokane a akinung lekit in Pate nikho machalsah na dingin pan ahinla kit in chuleh national level gei jin mipi teho chu phatechan hetsahna anei tan ahi. Kithopina munchom chom apat in amu in, 1938 kum in New York Association Men’s Wear Retailers hon Father’s Day Council ana phutdoh un Dodd chu ana kithpiu vin chule Pate nikho man ding chu machalsah thei nadin pan aluvin ahi. American miten hichi hi kum phabep pi ana doudal un ahi. Newspaper ho dung ah jong Nute nikho lolhin jeh a hichi pate nikho jonghi bolding agot ahi tin totnop naleh kihou nan anei un ahi. Ahinlah Dodd le akiloipi cheng chun limsah in anakoi pouvin ahi. 1980s kum kim vel ah chun Father’s Day Council in hitin lekha ana jih un ahi, “Pate Nikho hi mipa te jouse dinga kumhei ani na (2nd Christmas) ahitan ahi.....”

1913 kum in Congress masang ah mipin ahet nadin hetpeh na nikho umdoh thei nadin Bill ahin koi un ahi.1916 kum in President Woodrow Wilson chu Spokane mun a Pate Nikho kiman na ah anachi in chule mipi hetthei a aumding adeisah in ahinlah Congress te ana nompou vin, sumkolveina lam pang a hung kiheidoh get inte ti tijatna ananei un ahi. USA President Calvin Coolidge in 1924 kum in hichi nikho hi gamsung pumpi in anit dingin seihuna ana nei in ahinlah gamsung mite hetdin ana phongdoh jou tapon ahi. Congress te in hichi nikho suty a hetpeh nading a abolgot uchu nivei ana suh tang peh un ahi. 1957 kum in Maine Senator Margareth Chase Smith in Congress te lekha anathod in ana them mosah in ahi, aman aseina ah Congress te in kum 40 val jen pateho not thap in akoi un ahinla nute ho jana ana pejing un, ihing nu bou jana peh a ihingpa atum a hetpehna neilou hi thil dih ahipoi, tin lekha anathod in ahi. 1966 kum in President Lyndon B. Johnson in avaipohna sunga phondohna masapen (First proclamation) pateho jana chu ana phongdoh in, chuleh June lhasung a Sunday athum channa hi ‘Pate Nikho’ in het in ana umin ahi. Kum 6 jouvin hichi nikho hi a itih a gamsung a nikho khat a nit dingin President Richard Nixon in daan a dingin soi anakai tan ahi. Pate Nikho kalval in jong, International men’s Day hi November 19 leh mipa hilou pasal ho a din vannoi gamtin ah man in ana umin ahi.


PATE NIKHO PHUDOH NADINGA TUPNA LOSAM:

1911 kum in Jane Adams in Chicago mun ah pate nikho man dinga ahin phut in ahinlah ana kisan peh pon ahi. 1912 kum in Methodist pastor J.J.Berringer (Irvington Methodist Church) lunggel seidoh hoa pat in Vancouver, Washington mun ah Pate Nikho man in ana umin ahi. Hetkhel jeh in amaho chun hichi nikho chu amang masapen hidiuvin ana tahsang un ahi. Amahon 1911 a Portland Oregonian lunggel chu ana jui u ahi.

Harry C.Meek, Lions Clubs International a member khat chun 1915 kum a Pate Nikho man nadia lunggel hin neidoh chu kei kahi tin anasei in ahi. Meek in June lhasung a Sunday a thum channa chu kei birthday ahijeh a kana lhen ahi ti jong asei in ahi (A pa birthday joh ana lheng leh kilom sel dinga). The Lions Club techun amachu “Pate Nikho hung kondohnapa” tin aminsah un ahi. Meek in Pate nikho tamtah vei machalsah ding lungtup ana nei in chuleh mipi het dia hetpihna neidi tohgon ana got ten ahi.


PHAT CHESA HO A VANNOI THILSOH LEH CHONNA DANHO:

Pate Nikho hi kah lah lah leh amin kikhel na umji jongleh Catholic gam phabep leh Lhumlam European gam phabep in Pate nikho hi St.Joseph kipana ankong niteng ana lom jiuvin ahi.

Argentina: Pate nikho hi Argentina ah June lhasung a Sunday athum channa in ana mang jiuvin ahi, ahinlah phat tamtah vei hi hichi nikho hi August 24 nikho a Jose de San Martin “Father of the Nation” ahung hini kho geldoh jing nadi toh goma khel doh ding hi ana gojing un ahi. 1953 kum in Pate nikho hi themjilna mun ho a 24 August hi Jose de San Martin jana nikho le geldohna a man ding hi deisah na neipum in General Direction of Schools of Mendoza Provice ah pohdoh in ana umin ahi. Hichi nikho chu 1958 kum June lhasung a Sunday athum na nikho in ana kimang masapan in ahi, ahinlah midang phabep a kon deisah louna ana umjeh chun School calendar ah ana kijaosah tapon ahi.

Mendoza province a themjilna mun ho in August 24 hi Pate nikho in ana mang jom peh un ahi, chuleh 1982 kum in agamkai Governor in hichi nikho chu pate nikho a dingin thulhuhna anasem in ahi. 2004 kum in a nikho Augst 24 chu khel dingin deisahna jat jat ahung doh in, achaina in Senate of Argentina hengah vetlhahna leh seilhahna ana umin ahi. Senate chun hichi nikho chu August lhasung a Sunday athum channa din ahin khel tan ahi. Ahinlah hichi thu hi Senate kihouna sungah pohdoh a ana umlou jeh in, ana losam kit in ahi.

Germany: Germany ah pate nikho (Vatertag) hi vannoi mundang ho Mandan toh kibang lou in ana mang un ahi. Van a lahtouna nikho in ana mang jiuvin ahi (Easter a pat ni 40 jou). Hichi nikho jong hi agamsung miten Pasal te nikho (men’s day) tin jong aheu vin ahi. Amaho chena dan a hichi nikho leh pasal kiti phot phot (aneo alen), sakol kangtalai a lamsaotah chijiu ahi. Hichi sakol kang talai a chu juu leh amaho pupa khang a bu, Hausmannskost tia kihe ana kipoh jiu ahi. Mi tamtah chun hichi nikho hi kingolsah naleh jukham nan ana mang jiuvin ahi. Federal Statistical Office (Germany) a kon kimu dungjui in khamna thei lam toh kisai a toset tona hi hichi nikho leh hin ajat thum in atam jin ahi akiti. Solam germany ah hichi nikho hi amaho chenadan lhongpi in khamna nikho in anaha chen ahi.

Hichi chena dan hi Christian te dan a lahtouna nikho (Ascension Day) a pat hung ki jungkho ahin, 18th century lai a pat a hung kimang pan ahi. Pasal ho chu thing touna ah khosung a kailhang mun ah ana kipo jin ahi, chuleh khosung vaipo pa chun mipa cha tamnei pen hochu kipaman in vohsa phe ana pejin ahi. 19th century kichai lam kon chun hichi nikho hi hou toh kisai lampang chu ana lhasam khatan, adeh in khopi lah Berlin mun ah chun kinopsah tah a judon puma hinkho man na in ana mang un ahi. 20th century ahung hitoh kilhon in judon na leh kingolsah na lampang in chenadan in ana umdoh tan ahi. Hichi nikho chu Thursday ahiji in, ajing Friday nikho chu mi tamtah in natoh kichol na nikho in alajiu vin chuleh themjilna munho jong akikhah jin ahi. Chuleh mi tamtah in hapta li (4) tabang kinop lhana in ana mang kit jiuvin ahi.

Nepal: Nepal gam a Newar mihon Gokarna Aunsi nikho leh pateho jana pehnikho in anamang jiuvin ahi. Hichi nikho chu August lha kichai lam ahilouleh September kipat til lai leh ana mang jiu vin ahi. Lhumgam gam khangtou ho Mandan hi pohlut in ana umin chuleh amahon aman na nikho toh kitoh in Gokarna Aunsi toh kitoh in man in ana umjin ahi.
             

Midang hon jong Gokarna Aunsi nikho chu ahin mang pan uvin ahi. Nepal pao dan ah Abu ya Khwa Swoyegu tin akihe in chuleh Nepali pao in Buwaako much herne din tin akihen ahi (pate mai vet na nikho tidi hinte). Lhalih jan (Amavasya) nikho le chena lhongpi a chu pa teho jana peh ding hi ahi. Hindu hochu Gokarna a um Shiva temple mun ah ana chijiu vin, Buddhist hochu Jan Bahal houbuh mun ah ana chiu vin ahi.             
CHRISTMAS STAR KITI HI IPI HAM?

Christmas teng le hin Christmas Star, Christmas tree le santa claus kiti ho hi alen aneo in akikhohsah lheh jin ahi.  Ahin hiche ho hin ipi akou doh ham ti he akitam ji pon ahi. Hiche jeha hi Christmas decoration a poimo tah khat ‘Christmas star/valpah’ thu hi isei diu ahi. Christmas star hi ipi hia chule ipi akou doh ahidem?

1. Bible a Christmas star kimuna? 
Bible ivet le ‘Bethlehem Star’ thu kimu na chu Jesu Christa pen thu kiseina Matthew 2 sung a chun akimu chen dih in ahi. Matthew 2:9 lang chu ivet le Bethlehem star chu Jesu Christa penna ding mun hiltu’a apan dan akimun ahi. Mi abang khat in hiche ‘Christmas valpah’ hi valpah dang hotoh kibang'a sei jong aum in ahi. Matthew sunga kisei ‘star/valpah’ hi valpah dang ho toh kibang ahilou dan het ding apoimon ahi. Christmas star thu’a ngaidan chom-chom nei aum in ahi. Jesu Christa pen phat vel (2 B.C vel) chun thilsoh kidang khat anaum chu ahile planet ni Jupiter le Venus hi kinaicha anakitol khom lhon jeh chun valpah khat lentah’a vah dan in anakimun ahi. Hiche thilsuh hi Ahsi lekhathem hon anamu u chu hinte tia sei jong aum in ahi. Ahin, bible chu phatah a isim le Christmas valpah hi Ahsi lekhathem hon mun ni a anamudan u atahlang in ahi. Matthew 2:2 a chun Ahsi lekhathem ho Jerusalem ahung lhun uchun Christmas valpah anamu uvin chule Matthew 2:9 a chun Herod akimupi jou uva amu kit dan-u akimun ahi. Jupiter le Venus thu hi khatvei thilsoh ahijeh in Christmas star/valpah toh akimatna umlou ahidan hetthei ahi.

Christmas star thu’a ngaidan chom cheh um jongle hetdia poimo chu, Christmas star hi Pathen in anatoh subulhit nadia achom beh a loupitah’a agon khat chu ahi.

2. Christmas star hin ipi akou doh ham?
Matthew sunga Bethlehem star kimu chun, Bethlehem khopi’a Jesu christa apen ding ahetsah kiu hilou a, apenna ding mun chunga adin chun Jesu christa penna ding mun jong kichen tah a hilchet dan akimun ahi. Hiche hin avetsah chu Christmas star/valpah hi star mei-mei hilou’a, Jesu Christa hung pen nading hetsah tu le apenna jeh hil a pang ahidan akimun ahi. Hiche jeha hi Christmas decoration ho ibol teng-u jongle Christmas star/valpah in ipi avetsah ham ti hepum’a bol ding in aphan ahi.

3. Christmas Star/Valpah akon kihilna
➡ Christmas teng Christmas star/valpah in jem dia ikikhai mei-mei u hilou’a, hiche Christmas star kikhaina in a cheng ho lungsunga jong Jesu Christa apeng e ti hetsah tu a pang ding le Jesu Christan chonset thina akon in ei-huhhing uve ti thei ding apoimon ahi.

➡ Christmas star kikhaina kimvel a cheng hon hiche insung/hou-in a kai ho lungsung’a jong Jesu christa apeng mong e ti amaho chonchan akon amu thei diu apoimon ahi.

➡ Christmas star hi decoration mei-mei ding’a gel louva, vetsahna lentah le thupi tah nei ahi ti hejing pum’a manchah ding poimo tah ahi.

SANTA CLAUS LEH CHRISTMAS

SANTA CLAUS LEH CHRISTMAS
Lalboi Doungel, UBS

Hebrews 13:16 “Ahin phatna bol le thilpeh phal a kihomdel a thilbol chu sumil loujen in; ijeh inem itileh chutabang kithoina chunga chun Pathen along lhai behseh jin ahi.”

1. St. Nicholas pendol:
 Santa Claus thusim hi kum 100 masang a ana kihe minthang St. Nicholas Sinterklas a pat hung kipan ahi. Santa Claus hi English min ahin, hichi hi Dutch min St. Nicholas Sinterklas a kon kiladoh ahi. Nicholas hi 3rd Century lai a 280 AD vel a chu Patara kiti (Modern day Turkey) koungkai mun khat a ana peng ahi. Nicholas hi insung haosa tah khat leh nomsa tah a hung peng ahi. Minu leh mipa kinep na chu cha nei ding ahi ahi, ahinlah Nicholas nu leh pa chu akinep nah on bang in thil an ache pon ahi. Cha aneithei hon pon, hijeh chun cha aneithei nah on din, taona hatah in anamang hon in ahi. Pathen in a taona hon anasan jeh in Nicholas hi kum sot tah jou nung a ahin nei hon ahi. Amanin ana kitep nalhon chu ahileh, cha neipeh honleh na lenggam natong dia kapeh doh lhon ding ahi anati hon in ahi. Aki tep na bang hon in Nicholas chu Pathen natong din ana lhan doh hon in ahi. Insung a chapa changkhat she ahijeh chun, anu leh apa in ana lungset hon in chuleh ana hepi bol hon in ahi.

2. St. Nicholas nu leh pa:
St.Nicholas anu leh apa hi Pathen ngaisah tah leh Pathen a dia kipum peh nupa anahi hon in ahi. Hougut tah ahina hon ban ah, Pathen a kingai jing ahi hon in ahi. Amani lhagao lam a ahung kibul phu nahon chu ahileh, hichi achen namun u, Patara kiti mun hi St. Paul in 3rd Missionary kholjin ana bol lai a ana kingahpa namun chu ahin ahi. Hiti ahijeh chun, tradition ana umpeh in, Christian sakho chu ana jompeh uvin, hichi ahung chi jom jing in ahileh hichea kon chu lhagao lam a ahung kibul phu nah on ahung hin ahi. Nicholas anu leh apa kinep na bang a Pathen in cha mel dei umtah ahin peh na chungah akipah hon lheh in ahi. Ahinlah akipana hon chu sot joulou in, phat khat chun agam sung uvah natna hise ahung lang tan ahileh Nicholas anu leh apa jong hichi natna hise ah chun ana thi lhon tan ahi.

3. St. Nicholas le Pathen natoh:
Hitichun Nicholas chu anuleh apa ngeitah in anadalhah nung in, ama jong Pathen ah lhahsam na ima ana neideh pon ahi. Tulai eiho dinmun a igah ki ngaito leh ahahdi dan chu aseije umlou ding ahi. Mi kimkhat a dia chu vamang naleh manthah na, kisem chatvei na a inei Meithei u ahi. Ahinlah Nicholas a din vang hitabang thilsoh chu Pathen toh ama kikah a kitimat na asuhat cheh jon ahi. Pathen a masang a ahatna sanga hatjo in ahung pang in ahi.

Anuleh pa chun neileh gou tamtah anadalhah peh in ahi. Nicholas in hichi ho chu leiset nopsah na a aman thei mama ahi. Ahinlah, aman commitment aneichu ipiham itileh, hichi anei leh agou jouse chu vaicha, genthei, hahsa ho kithopi na dia manchah di ana pedoh in ahi. A gamsung a athilpha bol naleh akitah naho chu mi hon ahe uvin ahi. Hichi ho jeh chun chapang cha hijong leh kum 20 alhin in Myra gamsung a din Archbishop in lhendoh in ana um in ahi. Hichi Archbishop ahi sung in a gamsung ah gamvaipo a anapang Domecletian chun Christian ho ahin sugenthei tan, persecution ana um in ahi. Christian tamtah in hahsat na tamtah ana toh uvin ahi. Nicholas jeng jong hiti chun bol genthei in ana um in, songkul jenga jong ana tang den in ahi. Hichi persecution chu kum 8 jen ana chi lha in ahi. Kum 8 jou in lengvaipo ahung kikhel tan, Constantine in gamsung vai ahin po tan ahi. Constantine kiti pa hi Christian ahijeh chun, hichi suhgentheina chu ahin suthip in, Christian ho din kipana leh kinep na lentah ahung hitan ahi.

Hitabanga chamlhatna leh kipana ahung umlai in, Christian ho kikah ah lunggel kibah louna ahung umdoh tan ahi. Doctrine thu a kitomona ahung umtan, kipum khatna ana umdoh tapon ahi. Hiti ahijeh chun Contantine lengpa in gamsung a houlamkai jouse akou khom in hitabanga doctrine thu a kiboi na seikhom din akou khom in ahi. Nicea kiti mun ah ana kihou khom un, hichi thu ho ana seikhom un ahi. St. Nicholas jong hichi Nicea kihoukhom na a pan anala ho lah a khat ahi. Hiti chun gamsung ah ki het them to louna ho chu suhfel in ahung um thei in ahi.

4. St. Nicholas thilpha bol:
Nicholas akitep nakhat chu ahileh ahinkho sung a mi hahsa leh genthei ho chuleh kithopina ngaicha ajochan a kithopi a panpi ding tihi ahi. Hijeh chun anei agou jouse it louhel in kiphal tah in pathen natoh ana tong in ahi. Insung genthei tah khat thu hi Nicholas in anajan ahi. Hichu ipiham itileh; Meithai pi khat ana umin amanu hin cha numei 3 ana nei in ahi. Agenthei ahahsat behseh jeh u chun, amanu hi alung gimlheh in ahi. Hichi acha numei 3 ho hi ipiti kajinei dohsah joudi ham? Hibangse a ki genthei hi, ajoleh kachate hi noti, ahilouleh soh in ahung kivei kha diu vem tihi ana lunggim lheh in ahi. Hitia hichi meithainu thusim ajah chun St. Nicholas in jankhat hichi meithainu hetlou kah in jan khangkim don in, a insung uvah chun sana (gold) bag dimset khat aga koi peh in ahi. Jingkah ahung kitho un, meithainu chun hichu amutan ahileh akipah behseh in ahi. Koi koi ahilah ahet loujeh chun, akoinu/akoipa chu phatthei na lhingset aboh in ahi. Hichi phatthei naho jeh a chu, Nicholas kiti pa hi miho lungset leh khotona ana chang ahi. Pathen na atoh naban a, hitia ajochan a genthei ho ana kithopi chun, ama din kipana ana sodoh sah jin ahi.

5. St.Nicholas hinkho nunung lam:
Pathen natoh chimtih neilou a ahin toh jing toh lhon in Nicholas jong ahinkho nunung lam chu mi a dia kipana tamtah ana tongdoh in ahi. Adeh in chapang ho kipana dingleh mi jouse kipana in thilpeh ho jong an ape jom jing in ahi. Hiti chun Nicholas hi December 6, 345 AD in ana thitan ahi. Athi nikho December 6 hi, tunichan gei in St.Nicholas Day tin anit jing nalai un ahi. Hichi athi nikho December 6 leh hin, ama geldoh nan, hichi nikho hi anit jiu in chuleh thilpha bolna nikho in amang jiu vin ahi. Athijou in thilpeh lam a ama hetjing na hi ahung machal lheh in ahi.

6. Santa Claus hung umdoh leh Christmas toh akimatna:
Iseima bang uvin, Santa Claus hi English te minsah ahin, hichu Dutch min a kon a kiladoh ‘Sinterklas’ ahi. Masang lai colonial period lai chun American a protestant atamjo hin Christmas ana mang ji pouvin ahi. America a um Dutch mipi ho chun Christmas ana mang jiu vin chuleh hichi Dutch tradition tamtah ahin polut uvin ahi. Hichi tradition tamtah lah a hichi St.Nicholas tradition jong hi khat ahung hin ahi. St.Nicholas Sinterklas tradition chu ahung kithejal tan ahileh America tehin ahin htauvin chuleh ahin mang pan tauvin ahi. Hichea kon a chu Sinterklas a kon alahchom uva “SANTA CLAUS” tia ahin minsah u ahi. Hitichun mi tamtah in Santa Claus ahin hedoh tan chuleh athudol jong ahe tauvin ahi. Ahinlah mi tam jo hin hichi Santa Claus hi fantasy, entertainment leh nopsah nalam joh in ahin ha focus tauvin ahi. Hetding khat chu Santa Claus hi Pathen a dia kitah tah apang chuleh hougut tah mikhat anahi na pa hi hichi golnop nalam pang joh in ahin hakhu in aumtan ahi. Hitichun mihon Christmas leh Santa Claus hi man khom ding ahin gong uvin, ana mangkhom jiu vin ahi. Ahinlah Christmas a naosen leng JESU CHRISTA sang in Santa Claus joh ahin ngaisnag tauvin, Jesu athupi naleh aloupina aselguh ding phat in houlamkai hon, hichi mankhom uleh hung boiding dinmun in aumtai ti ahin nei un, atum tum in ahin lhekhen tauvin ahi.

Santa Claus le Christmas akimat na ipi um amtin mipi tamtah ilung boi nau khat ahin ahi. A thengbet a seidia chu Christmas leh Santa Claus akimatna ima cha aumpon ahi. Amavang, akimat na thei a gah het ding khat chu ipi ham itileh JESU CHRISTA hi Pathen in thilpeh lah a thilpeh lenpen a dia leiset mite dia eihin peh u ahi. Kiphal thengtah a eiho ding gelna a ahin peh ahi. Chubanga chu Nicholas in a nei agou ho itcha lou hel a kiphaltah a genthei ho ana kithopi naho jeh a chu relationship hung umdoh kha ahin ahi. Hiche a main focus leh emphasis chu “ngailutna leh kiphal thengtah a apehdoh” pa chu ahi. Hijeh a chu Christmas toh connection hung umkha ahin ahi.

7. Christian te dia jildoh thei:
St.Nicholas hinkho a kon a ipiham ijildoh thei u chu? Ama hinkho hi ivet a ahileh aneo a pat a Pathen ngaisah mitah khat anahi. Chuleh Pathen natoh nalam a gunchu na neitah chuleh anei agou it lou hel a vaicha genthei kithopi jing khat anahi. Christian eiho jong ipiham eima capacity dungjui a ibol thei u chu? Ijokham kham a mi kithopina leh mi genthei ho ikithopi nau chu ipoh doh u ngai in ahi. Christmas ahung naitoh kilhon a midang dia blessing ihi diu pa chu athupi pen ahi. Ipiham kei a kon mihon Jesu Christa akimu thei nadi chu. Ipi lampi a miho Jesu ikisan lut sah thei diu ham? Ibol thei sun uchu ithilpha bol u leh inunchan ikhan chan a kon a ipohdoh u ngai ahi. Chutileh Christmas hi eiho leh I insung a dia step lah be nakhat hung hiding ahi.


Pathen in asim jouse phatthei boh tahen.

Slaves and their place in Early Christian Communities

Introduction: Throughout the history of humankind the slaves are the most pitied person because they have no independent of their own...